Bahasa Jawa, sebagai salah satu warisan budaya tak benda yang paling berharga, memiliki peran vital dalam membentuk karakter dan identitas generasi muda di Jawa. Lebih dari sekadar alat komunikasi, Bahasa Jawa mengajarkan nilai-nilai luhur seperti sopan santun (unggah-ungguh), tata krama, dan kearifan lokal yang telah diwariskan turun-temurun. Oleh karena itu, pembelajaran Bahasa Jawa di sekolah dasar, khususnya di kelas 4 SD, menjadi fondasi penting untuk melestarikan kekayaan budaya ini.
Ujian Tengah Semester (UTS) adalah salah satu momen evaluasi penting untuk mengukur sejauh mana pemahaman siswa terhadap materi yang telah diajarkan. Khususnya untuk Bahasa Jawa kelas 4 SD semester 2, materi yang diujikan mulai menunjukkan kompleksitas yang lebih mendalam, mencakup aspek tata bahasa, sastra, aksara, hingga pemahaman budaya. Artikel ini akan menyajikan contoh soal UTS Bahasa Jawa kelas 4 SD semester 2, dilengkapi dengan materi esensial, kunci jawaban, dan tips strategi belajar agar siswa dapat menghadapi ujian dengan percaya diri dan meraih hasil terbaik.
Materi Esensial Bahasa Jawa Kelas 4 SD Semester 2
Sebelum masuk ke contoh soal, mari kita pahami dulu materi-materi pokok yang biasanya menjadi fokus dalam UTS Bahasa Jawa kelas 4 SD semester 2:
- Wacana/Teks Bacaan (Cerita Rakyat, Fabel, Dongeng): Membaca pemahaman terhadap cerita-cerita berbahasa Jawa, mengidentifikasi tokoh, watak, latar, alur, dan pesan moral (pitutur luhur).
- Unggah-Ungguh Basa (Tingkatan Bahasa Jawa): Pemahaman dan penggunaan tingkatan bahasa Jawa yang benar, meliputi:
- Ngoko Lugu: Digunakan untuk teman sebaya atau yang lebih muda.
- Ngoko Alus: Digunakan untuk teman sebaya yang dihormati atau yang lebih muda.
- Krama Lugu (Krama Madya): Digunakan untuk orang yang lebih tua atau yang dihormati, namun dengan pilihan kata yang masih sederhana.
- Krama Alus (Krama Inggil): Tingkatan bahasa paling halus, digunakan untuk orang yang sangat dihormati (orang tua, guru, pejabat).
- Aksara Jawa: Pengenalan dan penulisan dasar aksara Jawa, termasuk:
- Aksara Carakan (Ha, Na, Ca, Ra, Ka, dst.)
- Pasangan Aksara Jawa
- Sandhangan Swara (Wulu, Suku, Pepet, Taling, Taling Tarung)
- Sandhangan Panyigeg Wanda (Cecak, Layar, Wignyan, Pangkon)
- Tembang Dolanan/Tembang Macapat Sederhana: Pemahaman isi dan makna tembang dolanan (misalnya, Cublak-cublak Suweng, Gundhul-gundhul Pacul) atau pengenalan pupuh macapat sederhana (misalnya, Maskumambang, Pangkur) dan pitutur luhurnya.
- Paribasan, Bebasan, Saloka: Mengenal dan memahami arti peribahasa, bebasan, dan saloka Jawa yang sering digunakan dalam kehidupan sehari-hari.
- Geguritan (Puisi Jawa): Pengenalan ciri-ciri geguritan, membaca, dan mungkin menulis geguritan sederhana.
- Tembung Entar / Sanepa: Mengenal kata-kata kiasan atau perumpamaan dalam Bahasa Jawa.
- Tembung Padha Tegese (Sinonim) dan Tembung Kosok Balen (Antonim): Pengenalan kosakata Bahasa Jawa.
Contoh Soal UTS Bahasa Jawa Kelas 4 SD Semester 2
Berikut adalah contoh soal yang mencakup berbagai materi di atas, disajikan dalam bentuk Pilihan Ganda, Isian Singkat, dan Uraian.
A. Pilihan Ganda (Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi milih salah siji wangsulan sing paling bener!)
Wacanen crita ing ngisor iki kanggo mangsuli soal nomer 1-3!
Si Kancil lan Pak Tani
Ing sawijining dina, Si Kancil mlaku-mlaku ing pinggir alas. Wetenge krasa luwe banget. Dumadakan, dheweke weruh kebon timun sing subur duweke Pak Tani. Tanpa mikir dawa, Si Kancil langsung nyusup mlebu lan mangan timun nganti wareg.
Pak Tani sing lagi njaga kebon kaget nalika weruh timune akeh sing rusak. Dheweke banjur masang jebakan. Esuke, Si Kancil teka maneh lan kejebak. Si Kancil nangis njaluk tulung, nanging ora ana sing nulungi.
Ora suwe, Pak Tani teka. Si Kancil banjur duwe ide. "Pak Tani, kowe arep nyembelih aku?" takone Si Kancil. Pak Tani mangsuli, "Iya, supaya kowe ora nyolong timunku maneh!" Si Kancil banjur ngomong, "Nanging Pak, luwih becik aku disembelih nganggo lading tumpul wae, ben ora krasa lara banget." Pak Tani bingung, "Lho, kok ngono?" Si Kancil mangsuli, "Amarga aku wis tau krungu yen disembelih nganggo lading landhep iku lara banget."
Pak Tani sing lugu banjur nuruti panjaluke Si Kancil. Dheweke lunga golek lading tumpul. Nalika Pak Tani lunga, Si Kancil enggal-enggal mlayu ngadohi jebakan kasebut lan ora bali maneh menyang kebon timun.
-
Sapa paraga utama ing crita ing dhuwur?
a. Pak Tani
b. Si Kancil
c. Timun
d. Alas -
Kepiye watake Si Kancil ing crita kasebut?
a. Jujur lan setya
b. Pinter lan licik
c. Wedi lan gampang nyerah
d. Rajin lan sregep -
Apa pitutur luhur sing bisa dijupuk saka crita kasebut?
a. Aja seneng nyolong barang duweke wong liya.
b. Pak Tani kudu luwih pinter.
c. Timun iku enak banget.
d. Kancil iku kewan sing lucu. -
Ukara "Bapak dhahar sega goreng" nggunakake basa…
a. Ngoko Lugu
b. Ngoko Alus
c. Krama Lugu
d. Krama Alus -
Yen kowe ngomong karo Bu Guru, ukara sing trep yaiku…
a. "Bu, aku arep mangan."
b. "Bu, kula badhe nedha."
c. "Bu, aku arep nedha."
d. "Bu, kula badhe mangan." -
Tembung "loro" yen ditulis nganggo aksara Jawa sing bener yaiku…
a. ꦭꦺꦴꦫꦺꦴ
b. ꦭꦺꦴꦫ
c. ꦭꦺꦴꦫꦺ
d. ꦭꦺꦴꦫꦺꦴꦤꦺ -
Aksara Jawa ꦤꦸꦭꦶꦱ꧀ diwaca…
a. nulis
b. neles
c. nulus
d. neles -
"Anak polah bapa kepradhah." Paribasan iki tegese…
a. Tingkah polahe anak dadi tanggung jawabe bapa.
b. Anak iku kudu nurut marang bapa.
c. Bapa kudu ngerteni karepe anak.
d. Anak lan bapa kudu rukun. -
"Dadi bocah sing gedhe atine." Tembung "gedhe atine" kalebu…
a. Paribasan
b. Bebasan
c. Saloka
d. Tembung Entar -
Tembang dolanan sing isine ngajak sinau yaiku…
a. Cublak-cublak Suweng
b. Gundhul-gundhul Pacul
c. Padhang Bulan
d. Menthog-menthog -
Tembung kosok balen (antonim) saka "gedhe" yaiku…
a. cilik
b. dawa
c. dhuwur
d. amba -
Ibu tindak pasar. Tembung "tindak" kalebu basa…
a. Ngoko
b. Krama Lugu
c. Krama Alus
d. Bebasan -
"Adigang, adigung, adiguna." Iki kalebu…
a. Paribasan
b. Bebasan
c. Saloka
d. Tembung Entar -
Sandhangan swara kanggo ngowahi uni vokal "a" dadi "i" yaiku…
a. Suku
b. Pepet
c. Taling
d. Wulu -
Tembung "ngombe" yen dikramakake dadi…
a. dhahar
b. nedha
c. ngunjuk
d. mangan
B. Isian Singkat (Isenana titik-titik ing ngisor iki nganggo wangsulan sing bener!)
- Aksara Jawa kanggo nulis "susu" yaiku…
- Tembung krama alus saka "turu" yaiku…
- "Tangan dawa" tegese…
- Tembang dolanan "Gundhul-gundhul Pacul" asale saka dhaerah…
- Ukara "Bapak lagi maca koran" yen diowahi dadi basa krama alus dadi…
- Sandhangan swara "taling tarung" gunane kanggo ngowahi uni vokal "a" dadi uni…
- "Ngangsu kawruh" tegese…
- Tembung padha tegese (sinonim) saka "bagus" yaiku…
- "Gedhe endhase" tegese…
- Aksara Jawa ꦲꦺꦴꦠꦺꦭ꧀ diwaca…
C. Uraian (Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi jangkep!)
- Critakna maneh kanthi ringkes crita "Si Kancil lan Pak Tani" nganggo basamu dhewe! (Paling sithik 3 ukara)
- Owahanen ukara ngisor iki dadi basa Krama Alus!
"Aku arep dolan menyang omahmu." - Tulis telung (3) paribasan Jawa sing kok ngerteni lan terangna tegese!
- Jelasna apa bedane "paribasan" lan "tembung entar"! Wenehana tuladha siji-siji!
- Gawea geguritan kanthi tema "Sekolahku" utawa "Guruku" (Paling sithik 4 larik)!
Kunci Jawaban dan Pembahasan Singkat
A. Pilihan Ganda
- b. Si Kancil
- b. Pinter lan licik (Meskipun licik, kancil menggunakan kepintarannya untuk lolos)
- a. Aja seneng nyolong barang duweke wong liya.
- d. Krama Alus (dhahar = makan krama alus)
- b. "Bu, kula badhe nedha." (kula = saya krama, badhe = akan krama, nedha = makan krama)
- a. ꦭꦺꦴꦫꦺꦴ (la + taling tarung + ra + taling tarung)
- a. nulis (na + suku + la + wulu + sa + pangkon)
- a. Tingkah polahe anak dadi tanggung jawabe bapa.
- d. Tembung Entar (ungkapan kiasan)
- c. Padhang Bulan (biasanya berisi ajakan bermain di malam terang bulan)
- a. cilik
- c. Krama Alus (tindak = pergi krama alus)
- b. Bebasan (menggambarkan sifat manusia)
- d. Wulu
- c. ngunjuk (untuk minuman)
B. Isian Singkat
- ꦱꦸꦱꦸ (sa + suku + sa + suku)
- Sare
- Seneng nyolong
- Jawa Tengah
- Bapak saweg maos serat kabar.
- O (misal: soto = ꦱꦺꦴꦠꦺꦴ)
- Nggolek ilmu utawa golek kawruh (belajar)
- Apik, gantheng, endah
- Sombong/Kemlungkung
- Hotel
C. Uraian
- (Contoh Jawaban) Si Kancil nyolong timun ing kebon Pak Tani. Dheweke banjur kejebak. Nanging, Si Kancil duwe akal licik. Dheweke njaluk disembelih nganggo lading tumpul, lan nalika Pak Tani lunga golek lading, Si Kancil enggal-enggal mlayu.
- Kula badhe dolan dhateng griya panjenengan.
- (Contoh Jawaban)
- Adigang, adigung, adiguna: Ngendelake kekuwatan, keluhuran, lan kapinterane. (Mengandalkan kekuatan, keluhuran, dan kepintarannya)
- Becik ketitik ala ketara: Tumindak becik lan ala bakal ketara ing tembe mburine. (Perbuatan baik dan buruk akan terlihat pada akhirnya)
- Nglurug tanpa bala, menang tanpa ngasorake: Berjuang tanpa membawa pasukan, menang tanpa merendahkan lawan. (Melakukan perjuangan dengan kesabaran, tanpa kekerasan, dan meraih kemenangan tanpa menghina yang kalah).
- Paribasan yaiku unen-unen ajeg sing duwe teges ora sabenere, lan ora bisa diowahi wujude. Paribasan nggambarake kahanan utawa sifat.
- Tuladha Paribasan: "Jer basuki mawa bea" (Kanggo nggayuh kasuksesan butuh wragad/pengorbanan).
Tembung Entar yaiku tembung kang tegese ora sabenere (kiasan). Biasane wujud kata sifat. - Tuladha Tembung Entar: "Gedhe atine" (tegese: kendel/wani). "Tangan dawa" (tegese: seneng nyolong).
- Tuladha Paribasan: "Jer basuki mawa bea" (Kanggo nggayuh kasuksesan butuh wragad/pengorbanan).
- (Contoh Geguritan)
Sekolahku
Sekolahku, papan panggonan
Nggolek ilmu, nggayuh impenan
Guruku sabar, bimbinganmu nyata
Muga aku dadi bocah sing miguna
Tips dan Strategi Sukses Menghadapi UTS Bahasa Jawa
Agar siswa dapat meraih hasil maksimal dalam UTS Bahasa Jawa, ada beberapa tips dan strategi yang bisa diterapkan:
A. Sebelum Ujian (Persiapan Matang)
- Pahami Materi Dasar: Pastikan siswa menguasai materi pokok seperti unggah-ungguh basa, aksara Jawa (carakan, pasangan, sandhangan), tembang dolanan, paribasan, dan pemahaman wacana. Jangan hanya menghafal, tapi juga memahami konsepnya.
- Latihan Soal dari Berbagai Sumber: Selain contoh soal dari guru, cari latihan soal dari buku paket, LKS, atau internet. Semakin banyak berlatih, siswa akan semakin terbiasa dengan berbagai tipe soal.
- Gunakan Kamus Bahasa Jawa: Ajak siswa untuk menggunakan kamus Jawa-Indonesia atau glosarium untuk memahami kosakata baru. Ini akan memperkaya perbendaharaan kata mereka.
- Diskusi dengan Teman atau Guru: Jika ada materi yang sulit dipahami, jangan ragu untuk bertanya kepada guru atau berdiskusi dengan teman. Belajar kelompok seringkali sangat efektif.
- Perbanyak Membaca Teks Bahasa Jawa: Ajak siswa membaca cerita rakyat, fabel, atau artikel pendek berbahasa Jawa. Ini akan meningkatkan kemampuan membaca pemahaman dan memperkaya kosakata.
- Latih Penulisan Aksara Jawa: Latih menulis aksara Jawa secara rutin. Mulai dari aksara carakan, lalu gabungkan dengan pasangan dan sandhangan.
- Istirahat Cukup: Pastikan siswa mendapatkan istirahat yang cukup sebelum ujian agar pikiran segar dan konsentrasi terjaga.
B. Saat Ujian (Fokus dan Teliti)
- Baca Instruksi dengan Seksama: Sebelum mulai mengerjakan, baca semua instruksi soal dengan teliti. Pastikan siswa memahami apa yang diminta oleh setiap pertanyaan.
- Manajemen Waktu: Alokasikan waktu untuk setiap bagian soal. Mulai dari soal yang paling mudah, lalu lanjutkan ke soal yang lebih sulit. Jangan terlalu lama terpaku pada satu soal.
- Jawab Soal yang Paling Mudah Terlebih Dahulu: Ini akan membangun rasa percaya diri dan memastikan siswa tidak kehilangan poin pada soal-soal yang sebenarnya mereka kuasai.
- Teliti dalam Menjawab: Untuk soal pilihan ganda, baca semua pilihan jawaban sebelum memilih. Untuk isian singkat dan uraian, periksa kembali ejaan dan tata bahasanya.
- Jangan Panik: Jika menemukan soal yang sulit, jangan panik. Lewati dulu dan kembali lagi setelah soal-soal lain selesai dikerjakan.
C. Peran Orang Tua (Pendampingan dan Motivasi)
- Mendampingi Belajar: Orang tua dapat mendampingi anak saat belajar, bukan berarti mengerjakan soalnya, melainkan membantu menjelaskan materi yang sulit, memberikan motivasi, dan menciptakan suasana belajar yang nyaman.
- Menciptakan Lingkungan Kondusif: Sediakan tempat belajar yang tenang dan bebas gangguan.
- Memberikan Motivasi dan Apresiasi: Berikan pujian atas usaha anak, bukan hanya hasil akhir. Dorong mereka untuk terus belajar dan tidak mudah menyerah. Ingatkan bahwa belajar Bahasa Jawa adalah bagian dari melestarikan budaya luhur.
- Berkomunikasi dengan Guru: Jalin komunikasi yang baik dengan guru Bahasa Jawa untuk mengetahui perkembangan belajar anak dan materi apa saja yang perlu diperkuat.
Kesimpulan
Ujian Tengah Semester Bahasa Jawa kelas 4 SD semester 2 bukan hanya sekadar tes akademik, melainkan juga kesempatan untuk mengukur seberapa jauh siswa telah menyerap nilai-nilai budaya dan kemampuan berbahasa Jawa. Dengan persiapan yang matang, pemahaman materi yang kuat, strategi belajar yang efektif, serta dukungan penuh dari orang tua dan guru, setiap siswa memiliki potensi untuk meraih hasil terbaik.
Lebih dari sekadar nilai, tujuan utama pembelajaran Bahasa Jawa adalah menumbuhkan rasa cinta dan bangga terhadap budaya sendiri. Mari terus lestarikan Bahasa Jawa, karena di dalamnya terkandung kearifan lokal yang tak ternilai harganya, membentuk generasi penerus yang berbudaya dan berkarakter mulia. Selamat belajar dan semoga sukses!
(Jumlah kata: sekitar 1.200 kata)